جایگاه فرش دستباف ایران وچالش های پیش روی آن

فرش دستباف ایران عمری به درازای تاریخ هنر و فرهنگ ایرانی دارد شناخت جهانیان از قالی ایران و ستودن آن ناشی از تلاش و شوریدگی مردمانی است که ذوق هنری را با جاذبه های پر رمز و راز فرهنگ و هنر ملی درآمیخته اند فرش بعنوان یکی از ارزشمندترین دستاوردهای مردم ، خود یک فرهنگ می باشد. فرهنگی مرکب از هنرهای دستی مانند طراحی ، برجسته کاری ، نقاشی و صورتگری ، مینیاتور ، تشعیر و تذهیب ، کاشی کاری ، رنگ و رنگ رزی بوده و باعث تکامل و غذای این هنر اصیل گردیده است. این هنر سنت آفرین نیز بوده و بیان کننده حالات ، باورها ، اعتقادات دینی ما می باشد و مکنونات قلبی مردم پاک سرشت را در خود جای داده است . لازم به ذکر است قدیمی ترین فرش جهان فرش پازیریک می باشد . این فرش نشانه هنر و ذوق اقوام ماد یا پارت بوده که در نقطه ای بنام پازیرک در سیبری جنوبی توسط پروفسور رودنکوروسی کشف گردیده است و قدمتی  حدوداً سه هزار ساله دارد. با توجه به اینکه فرش دستباف ایران در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی و معیشتی  ، فرهنگی ، فنی و هنری جایگاه ویژه و ارزنده ای داراست و نقش مهمی را در اشتغال زایی و ارز آوری و صادرات بر عهده دارد، با چالش ها و معضلات بسیاری روبرو است. از جمله این عوامل  کلیدی  ناهماهنگی تولید با نیاز بازار ، عدم تبلیغات و بازاریابی صحیح و کشف بازارهای جدید ، افزایش تعداد رقبا ، سرقت طرح های ایرانی ، تحریم ، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و فقدان حمایت کافی از تولید کنندگان و غیره می باشد و در نهایت ارائه راه حل و راهکارهای پیشنهادی  جهت برداشتن گامی موثری در راستای ارتقاء و حفظ جایگاه رفیع این صنعت از اهداف این مقاله است.

واژگان کلیدی :

فرش دستباف – هنر و فرهنگ ملی – جایگاه فرش ایران – صادرات فرش دستباف – عوامل کلیدی – چالش ها.

طرح مسئله:

فرش دستباف ایران بعنوان یکی از مهمترین صنایع دستی و بیانگر تمدن ، فرهنگ ، هنر و تاریخ سرزمینمان که قدمتی دیرینه داشته و از جنبه های مختلفی حائز اهمیت است ، متاسفانه با نوسانات و معضلات بسیاری دست و پنجه نرم می کند.

این مقاله سعی دارد به این سوالات پاسخ دهد که : در حال حاضر  فرش دستباف ایران از چه جایگاهی برخوردار است؟ موانع و چالش های پیش روی این صنعت چیست ؟ و راهکارهای آن کدامند؟

اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به اهمیت نقش ویژه فرش دستباف و جایگاه فرهنگی ، هنری ، اقتصادی و اجتماعی آن ، بررسی وضعیت  و شناسایی مشکلات در این عرصه بسیار لازم و ضروری می نماید چرا که فرش ایران علاوه بر این که با اقتصاد خانواده ها گره خورده است ، در اقتصاد کشور نیز  نقش مهمی دارد . همچنین این صنعت اعتبار و شهرت ارزنده ای را برای کشور فراهم و خلاقیت و هنر و ذوق ایرانی را به جهانیان شناسانده است.

– این مقاله به روش توصیفی و با استفاده از مقالات ، کتب و سایتهای اینترنتی تهیه گردیده است.

تاریخچه فرش دستباف ایران :

برای بررسی تاریخچه و پیدایش این هنر در ایران باید قدیمترین فرش ایرانی یعنی فرش پازیریک را که در واقع جل اسبی است و در سال 1328 هجری شمسی در نقطه ای بنام پازیریک در اوست اولاکان سیبری جنوبی توسط پرفسور رودنکو کشف گردید و در حال حاضر در موزه آرمیتاژ شهر پطرزبورگ نگهداری می شود مورد بررسی قرار داد. بنظر پرفسور رودنکو این فرش هنر دست اقوام پارت یا ماد بوده و در ناحیه شمال خراسان بافته شده است .

استاد سید رضا خشکنابی معتقد است کشف این فرش که حدود سه هزار سال قدمت دارد تحقیق و تفحص پیرامون تاریخ فرش را مشکل تر کرده چرا که فرش پازیریک با گره های متقارن بافته شده و در هر سانتیمتر مربع “36” گره دارد و بدین طریق رج شماره آن فرش “40”  می باشد . فرشی که با رج شماره “40” و با گره متقارن بافته شده به دوره سوم و یا چهارم عصر فرش  بافی می رسد . یعنی در زمان بافت آن ، هنر فرش بافی سه تا چهار قرن سابقه داشته و دو تا سه دوره را پشت سر گذاشته است و با توجه به این که هر دوره از قالی بافی از نظر سیر تکاملی هزار سال محاسبه می شود . دوره اول که  شیوه تک تاری بافی بوده سه هزار سال با فرش پازیریک  بعد زمانی پیدا می کند و تاریخ پیدایش قالی بافی را تا شش هزار سال عقب می برد.[1]

جایگاه فرش دستباف در ایران

فرش دستباف از جایگاه های ویژه ای در کشورمان برخوردار است چرا که نقش خاصی را در زمینه های فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی ایفا می کند.

جایگاه فرهنگی فرش دستباف

فرش بعنوان یکی از دستاوردهای مردم خود یک فرهنگ می باشد که با هنرهای دیگر ترکیبشده و باعث تکامل و توسعه این هنر اصیل گردیده است . هنرهای مانند مینیاتور ، طراحی ، تشعیر و تهذیب ، خاتم کاری ، رنگ رزی ، کاشی کاری و غیره . این هنر خود سنت آفرین است و بیان کننده حالات ، باورها ، اعتقادات و آداب و رسوم مردم در این سرزمین می باشد. به لحاظ فرهنگی می توان گفت : فرش تنها کالایی است که ذکر نام آن با نام ایران عجین می باشد. بخش عمده ای از هنر و تمدن ایران مدیون فرش است و یکی از بهترین راه ها و ابزار انتقال فرهنگ اصیل ایران به دیگر جوامع می باشد . سابقه تولید آن قریب به سه هزار سال بوده و این هنر صنعتی دارای تکنولوژی بومی و پشتوانه عظیم طرح و نقشه همراه با تنوع منطقه ای است.[2]

جایگاه اجتماعی فرش دستباف

فرش از نظر اجتماعی و شاخص های مربوط به آن نیز دارای اهمیت فراوانی است.

الف – اشتغال : شامل اشتغال در جمعیت شهری و روستایی و عشایر به شکل تمام وقت و پاره وقت همچنین شاغلین فعالیت های قبل از بافت مثل طراحان ، نقاشان ، استادکاران و … و شاغلین فعالیت های بعد از بافت مثل صادرکنندگان ، بازاریابان و غیره

ب – تثبیت جمعیت روستایی : کمک به تثبیت بخشی از جمعیت روستایی و عشایری کشور و جلوگیری از مهاجرت آنان و ایفای نقش مکمل شغلی در کنار شغلهای زراعت دامداری و باغبانی ، بالا رفتن درآمد روستاییان و پر کردن اوقات فراغت آنان از ابعاد برجسته اجتماعی این عنصر محسوب می شود . این صنعت 20 شغل جانبی مانند رنگرزی ، چله کشی ، نقشه کشی و … دارد . و در قالب 18 اتحادیه استانی و 730 تعاونی فرش شهرستانی و روستایی با عضویت 370 هزار نفر بوده است . تعداد بافندگان مشاغل و حرفه های وابسته رقمی حدود 2 میلیون نفر بافنده و 10 میلیون نفر که بطور غیر مستقیم در زیر مجموعه این صنعت می باشند.

جایگاه اقتصادی فرش دستباف

فرش ایران علاوه بر اینکه با اقتصاد خانواده ها گره خورده است در اقتصاد کشور نیز نقش مهمی دارد . بطوریکه با کیفیت موجود ، سالانه 5 میلیون متر مربع انواع فرش دستباف در کشور تولید شده که دو سوم آن صادر می گردد. این صنعت علاوه  برکسب اعتبار و شهرت برای میهنمانان و شناساندن خلاقیت و هنر ایرانی به جهانیان ، در ارز آوری و اشتغال زایی و کسب درآمد نقشی حائز اهمیت دارد .[3] زیرا اولاً ارزش افزوده این صنعت حدود65% است. در ثانی فرآورده های این صنعت بزرگترین رقم صادرات غیر نفتی را تشکیل می دهد. همه ساله به کمک این کالا بخشی از کسری موازنه پرداخت های بازرگانی جبران می گردد . و از این راه مقدار قابل توجهی ارز عاید کشور می شود که هیچ کالایی غیر از نفت این چنین ارز آور نیست . همچنین حجم تولید را گسترش می دهد و به تولید ناخالص ملی می افزاید . [4]

صادرات

فرش ایران در حال حاضر به حدود 32 کشور جهان صادر می شود. اگر چه بازارهای سنتی فرش ایرانی مانند آمریکا ، ایتالیا ، امارات ، لبنان و ژاپن عمده بازارهای هدف محسوب می شوند اما رشد چشمگیر صدور فرشهای ایرانی به سه کشور برزیل ، آفریقا و چین نیز در خور تأمل است. فرش دستباف به دلیل مرغوبیت و طراحی ویژه ، بازاری گسترده و نسبتاً انحصاری داشته و با وجود رقبایش همچنان جایگاه نخست را از آن خود دارد .

ارزش صادرات فرش ایران در سال گذشته به 556 میلیون دلار رسید که این رقم نسبت به  سال پیش از آن حدود 27/12 درصد رشد داشت و از این میان کشورهایی نظیر آلمان ، امارات ، آمریکا ، لبنان و ایتالیا عمده بازارهای هدف محسوب می شوند. بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته سهم صادرات صنایع دستی و فرش دستباف از کل صادرات غیر نفتی کشور در سال جاری حدود یک میلیارد دلار پیش بینی شده که سهم فرش از این میان حدود 600 میلیون دلار خواهد بود. [5]

چالش ها و معضلات

1- افزایش تعداد رقبا :در حال حاضر رقیبان این صنعت که چند کشور از جمله چین ، ترکیه و افغانستات بوده اند افزایش یافته و کشورهایی مثل هند ، مصر ، پاکستان ، مراکش و نپال و همچنین رومانی ، آلبانی و بلغارستان میز به تکاپو افتاده و به تولید فرش می پردازند.

2- سرقت طرح های ایرانی :کشورهای رقیب با استفاده از طرح و نقشه های ایران اقدام به تولید فرش های مشابه پرداخته اند که این امر صدمات زیادی به صنعت فرش در کشور ما وارد کرده است.

3- تحریم :وجود مسایل سیاسی و تحت الشعاع قرار گرفتن صادرات فرش به واسطه تحریم ها و نپیوستن ایران ، سازمان تجارت جهانی به همراه سایر تنگناها بر صادرات و عرضه فرش در بازارهای جهانی می تواند تاثیر گذار باشد .  که البته تحت این شرایط نیز ایران هنوز سیر صعودی خود را حفظ کرده است.

4- نا هماهنگی تولید با نیاز بازار :تحقیقات اندکی که در زمینه بازاریابی فرش دستباف در ایران انجام شده به کاستی هایی از قبیل کمبود اطلاعات به روز درباره خواسته و گرایش مصرف کنندگان عدم توجه به نوع نیاز و حساسیت مشتریان ، خلاء مدیریت و برنامه ریزی در شناسایی سلایق کشورهای مختلف و عدم آشنایی دقیق با تقاضای بازارهای هدف و صنعت در مشارکت یا برپایی نمایشگاه های بین المللی فرش دستباف می باشد.

5-  عدم تبلیغات و بازاریابی بهینه :یکی از نکات مهم در این صنعت تبلیغات است فرش دستباف نیازمند تبلیغاتی غیر سنتی  است تا بتواند جایگاه رفیع خود را حفظ کند و تحقق این امر مستلزم هماهنگی در کلیه ابعاد تبلیغاتی کشف وتوجه به نیازها و حساسیت های مشتریان ، توجه به تعییرات گروههای خریدار و کنترل رفتار رقبا و استفاده از شیوه های نوین مبادله می باشد.

بازاریابی نیز در ایران بصورت علمی دنبال نمی شود و هنوز جنبه سنتی دارد و پس از تولید فرش برای یافتن مشتری اقدام می شود.

6- بحران اقتصادی جهان :نظر به اینکه فرش در مجموعه کالاهای لوکس قراردارد و تقاضا به آن به شدت به درآمد وابسته است . لذا تجارت فرش دستباف با تغییرات روند متغیرهای اقتصادی و غیر اقتصادی رابطه ای تنگاتنگ دارد.[6]

7- استفاده از مواد اولیه نامرغوب :افزایش قیمت مواد اولیه باعث افزایش هزینه تمام شده می گردد که در پی آن برخی از تولید کنندگان به مواد اولیه  نامرغوب که ارزانتر می باشد روی آورده که این امر از عوامل اصلی از رونق افتادن و افت کیفیت فرش در این صنعت می باشد.

8- فقدان تنوع در نقشه ها :این امر باعث روی آوردن مردم به سمت فرشهای ماشینی شده که از تنوع بسیاری در رنگ و طرح برخوردارند و همچنین در بازارهای جهانی با توجه به سرقت طرحهای ایرانی ، فرشهایی که دارای طرحهای مشابه ایرانی و با قیمت نازلتری همراه بوده انتخاب مناسبی برای جایگزینی فرش ایرانی هستند.

9- فقدان حمایت های مالی و معنوی کافی از بافندگان :پایین بودن دستمزد بافندگان و بیمه نبودن دست اندرکاان تولید فرش از جمله مهمترین این معضلات می باشد که نیازمند ثبات در قوانین موجود و اعطای جوایز و تشویق جهت ترغیب و حمایت از  تولید کنندگان این صنعت می باشد.[7]

راه کارها و پیشنهادات

1– حمایت های دولتی :امروزه باقی ماندن فرش بعنوان یک منبع درآمد اقتصادی برای خانوارها و ارز آوری نیازمند حفظ و توسعه بازارهای صادراتی و حمایت دولتی است. از طریق اعزام هیات های تجاری ، تبلیغات گسترده ، بیمه قالیبافان ، سرمایه گذاری در زمینه آموزش و  انتقال سلیقه مشتری به بدنه تولید غیره

2- خلاقیت در طرح و ثبت آن :تشویق طراحان فرش به کشیدن طرحهایی مطابق با سلیقه بازارهای مختلف بدون خدشه وارد کردن به اصالت رنگ و طرح های اصیل فرش ایران . طراحان ، نقاشان می توانند با نگاهی موشکافانه به گذشته و آینده با خلاقیت و نوآوری باعث توسعه این صنعت گردند و در عین حال باید طرح ها و نقشه ها و الگوهای فرش ایرانی به ثبت جهانی برسد تا مانع از سرقت این طرحها گردد. (در حال حاضر این امر به کمک میراث فرهنگی آغاز گردیده است.)

3- جشنواره های فرش و تجلیل ارز فعالان این عرصه :این امر می تواند نظام عرضه مستقیم را با حمایت و نظارت دولت اصلاح کرده و به جای نمایشگاه فروشگاه محوری در سرلوحه کار قرار گیرد . برگزاری جشنواره ها و همایش های تجلیل از فعالان  حوزه فرش در رشد و توسعه  فرش بسیار حائز اهمیت است.

4- مشتری مداری :فرش نه تنها کالایی زیبا و نفیس بلکه در عین حال کاربردی و مصرفی است و خریداران به همه ابعاد فرهنگی ، هنری ، اجتماعی و اقتصادی آن توجه دارند. مشتری مداری ارزش افزوده و جایگاه هنری فرش را ارتقاء می بخشد.

5- آموزش :برای افزایش توان رقابتی ، علاوه بر موارد ذکر شده فوق آموزش در میان تولید کنندگان و صادر کنندگان بسیار مهم بوده و در همه سطوح  اعم از تولید کنندگان – صادر کنندگان و بازاریابی و تبلیغات نیاز به آموزش مدون ، پیشرفته و به روز ، امری ضروری بنظر می رسد.

نتیجه گیری

فرش دستباف ایران ، نماد فرهنگ ، ذوق و هنر ایرانی است و از آنجائیکه محصولی چند بعدی بوده و دارای جنبه های مختلفی می باشد. حفظ و صیانت از این صنعت بسیار حائز اهمیت است توجه به بهره وری و کاهش قیمت تمام شده ، اعزام هیات های تجاری به کشورهای هدف به منظور توسعه بازار ، دعوت از هیات های تجاری خارجی ، تبلیغات کیفیت و مزیت فرش ایرانی و حمایت از فعالان این عرصه  موجب می شود تا هنر – صنعت فرش بعنوان یکی از منابع اصلی صادرات غیر نفتی جایگاه والاتری را در عرصه جهانی کسب نماید . امید است که با طرح هدفمندی یارانه ها و برنامه ریزی ها و پیش بینی های بعمل آمده در حوزه  بسته های حمایتی  از سوی دولت ، که اقتصاد کشور رو به وضعیت مطلوب تری

روی آورده و بستر مناسب تری در عرصه فعالیت های اقتصادی خصوصاً صنعت فرش و صادرات آن فراهم گردد. نسیم السادات میرفارغ

منابع

1-کتاب 27 مقاله فرش دستباف ،نوشته احمد دانشگر ، انتشارات جهان تاب.

2- مقاله بررسی و آسیب شناسی صادرات فرش دستباف ایران  ، مهسا فرجلو مطلق

http://www.google.com

3- مقاله جایگاه صنعت فرش در ایران

www.aryanews.com

www. Jobportal.ir

www. Farsnews.com

www.khabaronline.ir

www.nasaginews.com